گروه زندگی: در شغل قبلی‌ام همکاری داشتم که کدنویس چیره‌دستی بود. برنامه‌های چند صد خطی را در مدتی کوتاه می‌نوشت و بدون حتی یک خطا اجرا می‌کرد. یعنی F5 را که می‌زد، اصلاً چیزی برای debug نمی‌آمد! برنامه مستقیم run می‌شد.

مورد نادر و عجیبی بود. در کار خودش بسیار حرفه‌ای بود و به اصطلاح خواستگاران شغلی زیادی داشت! شرکت‌های مختلف داخلی و خارجی برای جذبش دعوتنامه می‌فرستادند و او همه را رد می‌کرد. انگار اصلاً حوصله نداشت بررسی‌شان کند.

نکتهٔ عجیب‌تر دربارهٔ او این بود که اگر وسط نوشتن کد متوجه ایرادی می‌شد، کنترلش را از دست می‌داد و به‌شدت عصبی می‌شد. کل کار را کنار می‌گذاشت و از اول شروع می‌کرد. یا نوشتنش را موکول می‌کرد به وقتی دیگر، که شاید هیچ‌وقت از راه نمی‌رسید.

در یکی از بهترین دانشگاه‌های صنعتی کشور درس خوانده بود، در یک سازمان خوش‌نام، موقعیت شغلی و حقوق عالی داشت، اما همیشه غمگین بود. بعدها فهمیدم چند بار هم اقدام به خودکشی داشته است. همیشه به عنوان فردی که نتوانستم موقعیت و احساسش را هضم کنم در ذهنم بود تا اینکه قرار شد در پروندهٔ خودکشی به موضوع «کمال‌گرایی» بپردازیم.

صحبت‌های دکتر پیمان طاهری، روانشناس بالینی و روان‌درمان‌گر، دربارهٔ کمال‌گرایی و عوارض آن، من را دوباره یاد او انداخت و توانستم کمی دلیل بعضی از رفتارهایش را بفهمم.

دکتر پیمان طاهری، روانشناس و روان‌درمان‌گر

با افتخار، یک کمال‌گرا هستم!

این روزها تعریف مثبتی از واژهٔ کمال‌گرایی ارائه می‌شود. خیلی از افراد با افتخار خودشان را کمال‌گرا معرفی می‌کنند. حتی دنیای امروز هم با تبلیغات، رسانه‌ها و اخبار، ما را به سمت کمال‌گرایی بیشتر سوق می‌دهد و باعث می‌شود گاهی این برچسب را به خودمان بزنیم تا بهتر جلوه کنیم. دکتر طاهری در این باره می‌گوید: «بعضی افراد معتقدند شاید مشکل از ترجمهٔ این واژه به زبان فارسی است. وقتی واژهٔ Perfectionism را «کمال‌گرایی» ترجمه می‌کنیم باعث می‌شود انسان‌ها از اینکه کمال‌گرا نامیده شوند، خوششان بیاید.».

کمال‌گرایی یعنی از خودمان و دنیای اطرافمان انتظار بی‌نقص بودن داشته باشیم

کمال‌گرایی، یک سَم شیک

فارغ از اینکه ترجمهٔ این واژه، کمال‌گرایی، ایده‌آل‌گرایی یا کامل‌گرایی است، می‌خواهیم به مفهوم و آسیب آن بپردازیم. کمال‌گرایی بر خلاف نام شیک و زیبایش عمدتاً تأثیر مثبتی به همراه ندارد. دکتر طاهری معتقد است: «تلاش برای پیشرفت و بهتر شدن چیز خوبی است. ولی نه اینکه ما همواره از خودمان و دنیای اطرافمان توقع بی‌نقص بودن داشته باشیم. چون این مسأله ما را به سمت یک هیجان و احساس منفی به خودمان سوق می‌دهد، به نام شرم. این هیجان دردناک، با خجالت یا حیا متفاوت است. منظور از این شرم، احساس بی‌ارزشی است.».

از این احساس بی‌ارزشی که دکتر طاهری می‌گوید، سابقه‌ای در ذهن دارم. خاطرم هست که روزی همان همکار توانمند و عجیبم، سر مسأله‌ای کوچک با یکی از دوستانش در محل کار بحثش شد. ماجرا می‌توانست به سادگی و در سکوت حل شود، ولی او کار را به دعوایی شدید کشاند. در نهایت کف اتاق نشست و با گریه و کتک زدن خودش گفت «من خیلی بدبختم. من به هیچ دردی نمی‌خورم...».

کمال‌گرایی منجر به خودسرزنش‌گری می‌شود

یک چرخهٔ باطل

کمال‌گرایی چطور منجر به سرزنش خود می‌شود؟ دکتر طاهری نقش تبلیغات و توقعات دنیای پیرامون را در این موضوع، پررنگ می‌داند: «زمانی که ما با تبلیغات و توقعات دنیای اطرافمان مواجه می‌شویم احساسی که درون خودمان پیدا می‌کنیم، احساس ناکافی بودن، شرم، به اندازهٔ کافی خوب نبودن یا به قدر کافی تلاش نکردن است. بعد از اینکه این احساس را پیدا می‌کنیم، شروع می‌کنیم به سرزنش خودمان یا از خودمان بدمان می‌آید. تمام این موارد منجر می‌شود به تشدید کمال‌گرایی.».

اوضاع قدری خطرناک می‌شود وقتی این ماجرا را به صورت یک چرخه ببینیم... ما وارد یک چرخهٔ باطل می‌شویم که تبلیغات و دنیای اطرافمان را می‌بینیم، احساس می‌کنیم نمی‌توانیم به قدر کافی خوب باشیم، و بعد احساس می‌کنیم باید حتماً خیلی کامل‌تر از این‌ها باشیم و بعد بیشتر احساس ناتوانی می‌کنیم.

توقعات زیاد والدین از کودک، باعث ایجاد احساس شرم در او می‌شود

ریشهٔ احساس شرم کجاست

پی ساختمان وجود انسان، کودکی و نوجوانی است. تقریباً تمام روانشناسان بر این گزاره اتفاق نظر دارند. بسیاری از کمبودها و آسیب‌هایی که انسان بزرگسال تا آخر عمر با خود حمل می‌کند، به همان احساسات و ارتباطاتی برمی‌گردد که او در دوران کودکی و نوجوانی تجربه کرده است.

این احساس کافی نبودن و شرم ناسازگار نیز معمولاً ریشه در دوران کودکی و نوجوانی دارد. دکتر طاهری مسأله را این طور توضیح می‌دهد: «زمانی که والدین توقعات بیش از حد دارند و استانداردهای بالایی را از فرزند طلب می‌کنند و فرزند احساس می‌کند نمی‌تواند آنها را انجام دهد، این احساس شرم ایجاد می‌شود. وقتی والدین از بچه می‌خواهند بهترین باشند و خیلی وقت‌ها حتی یک قدم کمتر از بهترین بودن هم آنها را راضی نمی‌کند؛ این رفتارهای والدین باعث می‌شود احساس کافی نبودن یا به اندازهٔ کافی خوب نبودن، در بچه شکل بگیرد، که بخش بزرگی از همین شرم ناسازگار است. وقتی بچه با این احساس رشد می‌کند و بزرگ می‌شود در مقابل دنیای ایده‌آل‌گرای امروز آسیب‌پذیرتر خواهد بود. و وقتی تبلیغات، اخبار و توقعات این دنیا را می‌بیند تمام این احساسات بد دوباره در او برانگیخته می‌شوند و او را در گردابی از سردرگمی فرو می‌برند.».

کمال‌گرایی و سراب رضایت

افراد کمال‌گرا هرگز از خودشان راضی نمی‌شوند و هر چقدر هم که تلاش می‌کنند نمی‌توانند از زندگی‌شان احساس رضایت داشته باشند؛ حتی اگر به بهترین دستاوردها یا بالاترین مدارج دست پیدا کنند.

باز هم مثال همکار قدیمی‌ام برایم تداعی می‌شود. او بهترین دانشجوی یکی از بهترین دانشگاه‌های کشور بود. حرفه‌ای‌ترین برنامه‌نویسی بود که خیلی از ما سراغ داشتیم. اما همیشه غمگین، عصبی و مضطرب بود و به ندرت می‌توانست ارتباط دوستانه و صمیمانه‌ای با کسی برقرار کند.

دکتر طاهری هم مثال‌هایی می‌زند: «مراجعی داشتم که به جایگاه علمی بسیار بالایی دست پیدا کرده بود. اما همواره احساس می‌کرد هنوز خوب نیست، کافی نیست و اشتباهات زیادی در زندگی داشته است. اضطراب و افسردگی زیادی را تحمل می‌کرد و نمی‌توانست از زندگی‌اش لذت ببرد.

مراجع دیگری داشتم که سالیان طولانی در تلاش بود اندام خوبی برای خودش بسازد. با کوشش بسیار و تحمل مشکلات زیاد، اندامش را بسیار لاغر نگه داشته بود، اما احساس می‌کرد هنوز هم خوب و کافی نیست. این یکی از مواردی است که ما در بحث کمال‌گرایی و شرم با آن مواجهیم؛ همواره راضی نبودن از فیزیک خود.».

می‌توان حدس زد بخش زیادی از عمل‌های جراحی زیبایی از همین دست هستند؛ افرادی که هرگز از ظاهر خود رضایت ندارند. حتی با اینکه هزینه‌های زیادی برایش می‌کنند و سختی‌های زیادی را برایش متحمل می‌شوند.

کمال‌گراها حتی بعد از کسب استانداردهای بالا هم از خودشان راضی نمی‌شوند

مسیر دایره‌ای کمال‌گرایی

در دنیایی که پر از تبلیغات و توقعات  است و ویترین‌های پرزرق و برق، پر از زیبایی، موفقیت، محبوبیت و... از نوع خیالی و غیرواقعی است، افراد هر چقدر هم که تلاش کنند و زحمت بکشند، تمام تلاش‌ها و زحمت‌هایشان هرگز به چشم‌شان نمی‌آید. حتی به چشم دنیای اطرافشان نمی‌آید. مگر اینکه بتوانند تمام استانداردهایی را که این دنیا برایشان تعیین کرده محقق کنند.

دکتر طاهری اما معتقد است این یک چرخه و مسیر دایره‌ای است، نه یک مسیر مستقیم و رو به جلو که انتهایی داشته باشد: «چه بسیار افرادی که حتی وقتی می‌توانند این استانداردها را به دست بیاورند، باز هم از خودشان احساس رضایت نمی‌کنند. و ما می‌بینیم که این احساس شرم و مسألهٔ کمال‌گرایی چه گردش مالی عجیب و غریبی را در دنیا ایجاد کرده، برای استفاده یا سوءاستفادهٔ یک سری از شرکت‌ها؛ شرکت‌هایی که در صنعت مد، زیبایی، لوازم آرایشی و... فعالیت می‌کنند. به نظرم تنها کسانی که در این دنیا دارند از بحث شرم و کمال‌گرایی سود می‌برند، همین شرکت‌ها هستند.».

کمال‌گرایی، سکه‌ای با دو رو

تا اینجا دانستیم کمال‌گرایی یا موجب اهمال‌کاری خواهد شد یا فزون‌کنشی. حتی اگر موجب فزون‌کنشی شود، آن فرد هرگز از تمامی دستاوردهایی که کسب می‌کند رضایت خاطر نخواهد داشت و زندگی‌اش پر از احساس اضطراب، افسردگی و احساس بد نسبت به خودش سپری می‌شود. پس اگر شما هم با این مسأله دست به گریبان هستید، حتماً درباره‌اش با یک مشاور یا روانشناس صحبت کنید.

عده‌ای به دنبال هدفشان نمی‌روند، چون احساس می‌کنند نمی‌توانند به اندازهٔ کافی در آن کار، خوب باشند

اهمال‌کاری، روی دیگر کمال‌گرایی

با تمام این توضیحات دربارهٔ کمال‌گرایی شاید باز هم فکر کنید اگر قرار باشد شرم و کمال‌گرایی باعث پیشرفت شود، پس کمال‌گرایی چیز بدی نیست! حتی به قیمت اینکه ما از زندگی‌مان رضایت نداشته باشیم. اما باید بدانید کمال‌گرایی روی دیگری هم دارد به نام «اهمال‌کاری».

دکتر طاهری با بیان اینکه تمام افرادی که دچار اهمال‌کاری هستند کمال‌گرا هستند، دلیل را این‌طور شرح می‌دهد: «چون آنها احساس می‌کنند در کاری نمی‌توانند به اندازهٔ کافی خوب باشند، هیچ وقت آن کار را شروع نمی‌کنند. همواره احساس می‌کنند نمی‌توانند به هدفشان برسند و آن کار را انجام بدهند. پس خودشان را با چیزهای دیگری سرگرم می‌کنند و به هدفشان نمی‌پردازند. عموماً وقتی در این افراد کنکاش می‌کنیم می‌بینیم که درون آنها این احساس وجود دارد که «من نمی‌توانم این کار را به اندازهٔ کافی خوب انجام دهم یا در آن موفق شوم.». همین باعث می‌شود که هرگز آن کار را حتی شروع نکنند.».

با این اوصاف خیلی از افرادی که سال‌هاست تصمیم دارند زبان دیگری را یاد بگیرند، یا برای تناسب اندام و سلامتی‌شان تلاش کنند، و مدام شروع کار را به روز «شنبه» موکول می‌کنند، کمال‌گراهایی هستند که به اهمال‌کاری مبتلا شده‌اند.

شاید حتی همکار عجیب من هم که بعد از پیدا کردن ایرادی در وسط کار برنامه‌نویسی، کار را رها می‌کرد و به وقت دیگری می‌انداخت، اهمال‌کاری ناشی از کمال‌گرایی را تجربه می‌کرد.

بسیاری از کسانی که خودکشی کرده‌اند از خودشان ناراضی بوده‌اند

حلقهٔ شوم ارتباط کمال‌گرایی و خودکشی

یافته‌های جدید علم روانشناسی می‌گوید هیجانات پیچیده‌تر از آن هستند که بتوان بدون داشتن اطلاعات دقیق و جزئی درباره‌شان قضاوت کرد. به همین دلیل روانشناسان خبره، علائم و ویژگی‌های بسیار زیادی را در فرد در اتاق درمان، به صورت دقیق بررسی می‌کنند تا بفهمند چرا افراد به سمت خودکشی می‌روند یا چنین فکری به ذهن‌شان خطور می‌کند. آنها در قضاوت این موضوع یک نسخهٔ واحد را از پیش نمی‌پیچند. اما عواملی هست که احتمالات را افزایش می‌دهد و همه به آن اذعان دارند.

کمال‌گرایی و خودکشی هم شاید در ابتدا با هم بی‌ربط به نظر برسند. اما به اعتقاد این روانشناس و روان‌درمان‌گر، این دو با هم مرتبطند. دکتر طاهری می‌گوید: «ارتباط این دو آنجا مشخص می‌شود که می‌بینیم خیلی از افرادی که افکار خودکشی داشته‌اند یا برای خودکشی اقدام کرده‌اند، درون‌شان احساس نارضایتی داشته‌اند یا احساس می‌کرده‌اند به اندازهٔ کافی خوب نیستند یا نتوانسته‌اند به اهدافی که برای خودشان تعیین کرده بودند دست پیدا کنند. اینجاست که پای کمال‌گرایی به میان می‌آید. چون کمال‌گرایی همان فشاری است که روی شخص وجود دارد و هر لحظه به شخص می‌گوید «تو کافی نبودی. باید بهتر از این‌ها می‌بودی. اگر نتوانستی به اهداف عالی و موفقیت‌های بسیاری دست پیدا کنی، اشکال از تو بوده.». اینجاست که فرد دچار یأس، ناامیدی، خودسرزنش‌گری و حس بد به خودش می‌شود و احتمال خودکشی افزایش پیدا می‌کند.».

شاید اگر کسی تشخیص می‌داد مشکل همکار عجیب من، کمال‌گرایی است و او را به یک روانشناس توانمند معرفی می‌کرد، کارش به چندین بار اقدام به خودکشی نمی‌رسید...

پایان پیام/